CHIÊU THỨC TƯỞNG CŨ MÀ MỚI: SỰ THAY ĐỔI TRONG CÁCH BẢO VỆ TRẺ TRUng TRONG THỜI ĐẠI SỐ

Trong thời đại số, những chiêu lừa đảo tưởng chừng cũ kỹ vẫn luôn biến đổi tinh vi, ngụy trang dưới lớp vỏ thân thiện và công nghệ tiên tiến. Từ các đường link nhận quà miễn phí đến lời mời làm cộng tác viên online lương cao, các trò lừa đảo ngày càng tinh vi, gây ra những thiệt hại không nhỏ cho cộng đồng, đặc biệt là giới trẻ.

TĂNG CƯỜNG NHẬN THỨC VỀ NGUYÊN NHÂN VÀ CHỐNG LẠI CÁC MỦI TẤN CÔNG TÂM LÝ

Các vụ việc gần đây cho thấy mức độ đáng lo ngại về an toàn số. Nhiều học sinh trung học đã bị dụ dỗ tải các ứng dụng hỗ trợ học bổng rồi dữ liệu cá nhân bị đánh cắp. Một số sinh viên đã nhập dữ liệu để kiếm thêm thu nhập hoặc chuyển tiền đặt cọc rồi mất trắng. Phụ huynh nhiều khi bị gọi điện giả danh cơ quan nhà nước hoặc ngân hàng, yêu cầu xác minh nợ nần, giao dịch, dễ dàng mở đường cho các vụ lừa đảo.

Theo Bộ Thông tin và Truyền thông cũ (nay là Bộ KH-CN), gần 73% người Việt từng nhận tin nhắn hoặc cuộc gọi lừa đảo. Trong năm 2025, chỉ trong chín tháng, nhiều vụ lừa đảo qua mạng đã được ghi nhận, gần 40% nạn nhân dưới 25 tuổi, thiệt hại hơn 12 triệu USD. Đáng lo ngại, phần lớn người dùng đều thừa nhận họ không nghĩ mình có thể bị lừa.

Thủ đoạn của tội phạm mạng ngày càng tinh vi, từ việc chia sẻ dữ liệu, giả mạo danh tính, đến sử dụng công nghệ deepfake để dựng video giả. Tại khu vực Đông Nam Á, hình thức bắt cóc ảo bằng cách gọi điện giả giọng người thân rồi yêu cầu chuộc tiền đang ngày càng gia tăng.

TRẺ TRUNG VỐI BỞI GƯƠNG MẶT SỐNG ẢO

Lứa tuổi học sinh thường rất dễ bị hấp dẫn bởi những gì bắt mắt, ít kiểm chứng. Trong khi đó, phụ huynh lại dễ tin vào các cuộc gọi từ cơ quan nhà nước hoặc ngân hàng. Sự chủ quan từ cả hai phía tạo ra kẽ hở cho tội phạm lợi dụng. Các cảnh sát Singapore từng cảnh báo chỉ cần mất 5 giây để nhấp vào một đường link độc hại, nhưng phải mất hàng tháng để khôi phục tài khoản hoặc lấy lại danh tiếng.

Trong môi trường quốc tế, các tổ chức như FBI cho biết trong năm 2024 có đến gần một triệu đơn tố cáo về lừa đảo mạng, thiệt hại hơn 16,6 tỷ USD – con số cao kỷ lục trong lịch sử.

CẦN GIÁO DỤC VỀ AN TOÀN SỐ NHƯ MỘT KỸ NĂNG SỐNG

Cách hiệu quả nhất để phòng chống lừa đảo không nằm ở các công nghệ mới nhất mà chính ở nhận thức của mỗi người. Nhà trường cần đưa giáo dục an toàn số trở thành phần thiết yếu của kỹ năng sống, như dạy trẻ bơi trong thế giới ảo. Thay vì chỉ cảnh báo lý thuyết, cần mô phỏng các tình huống thực tế: tin tuyển dụng giả, tin nhắn mượn tiền hoặc cuộc gọi deepfake. Trải nghiệm thực tế sẽ giúp học sinh ghi nhớ và ứng phó tốt hơn.

CÔNG ƯỚC HÀ NỘI: HỢP TÁC TOÀN CẦU TRONG CHỐNG TỘI PHẠM MẠNG

Công ước Hà Nội do Liên Hợp Quốc thông qua cuối năm 2024 có ý nghĩa quyết định trong hợp tác quốc tế về phòng chống tội phạm mạng. Với 9 chương, 71 điều, công ước xây dựng nền tảng về dẫn độ, thu hồi tài sản, chia sẻ dữ liệu và hỗ trợ kỹ thuật. Sự kiện ký kết diễn ra tại Hà Nội với sự góp mặt của gần 100 quốc gia và tổ chức quốc tế, lần đầu tiên một công ước quốc tế mang tên một thành phố Việt Nam và liên kết an ninh mạng với quyền con người trong không gian số.

Điều quan trọng là vai trò của cộng đồng trong phòng chống lừa đảo. Việc dạy con người cách giữ kín dữ liệu, cảnh giác với các đường link trúng thưởng, mối quan hệ trực tuyến đều là trách nhiệm của toàn xã hội. Phụ huynh cần thay đổi cách tiếp cận, đối thoại, bằng cách phân tích và hướng dẫn con kỹ lưỡng thay vì cấm đoán.

Các quốc gia như Hàn Quốc đã xây dựng chương trình Digital Literacy Curriculum từ cấp tiểu học, giúp trẻ nhận biết tin giả, kiểm tra nguồn tin. Tại Paris, chương trình EMI từ năm 2015 đào tạo học sinh cách kiểm chứng thông tin, phân biệt thật – giả qua các kỹ thuật kiểm tra dấu vết kỹ thuật của dữ liệu. Trong khối Liên minh châu Âu, năng lực số an toàn được xem là chỉ số công dân thiết yếu, trong đó kỹ năng kiểm chứng thông tin đóng vai trò trung tâm trong phòng chống thao túng và tin sai lệch.

TẠO NÊN ĐƯỜNG DẪN CHO GIÁO DỤC ĐỒNG HÀNH

Trong thực tế, Việt Nam hiện mới chủ yếu dạy kỹ năng số dưới dạng tự phát, chưa thành chương trình chính thức tích hợp trong giáo trình. Một số trường đã tổ chức chuyên đề, song chủ yếu mang tính tuyên truyền ngắn hạn. Luật Giáo dục 2019 và Chương trình GDPT 2018 mở ra cơ hội tích hợp các kỹ năng này vào các môn học như công nghệ, công dân, hoặc hoạt động trải nghiệm.

Điều cần thiết là xây dựng khung kỹ năng số chuẩn cho học sinh, từ nhận diện tin giả, kiểm chứng, bảo vệ dữ liệu cá nhân cho tới hiểu quyền riêng tư theo các quy định pháp luật. Khi học sinh biết cách đọc đường link, kiểm tra email, hiểu nguy cơ chia sẻ hình ảnh, những trò lừa mạo sẽ giảm rõ rệt.

HỌC SINH VỚI PHONG CÁCH SỐ ĐA CHIỀU VÀ CHỦ ĐỘNG BIẾT NƯỚC

Một buổi tọa đàm của Trường THPT Bùi Thị Xuân với sự tham gia của chuyên gia an ninh mạng Ngô Minh Hiếu đã chứng minh vai trò của giáo dục an toàn số. Học sinh không chỉ tiếp cận kiến thức kỹ thuật mà còn tích cực tham gia các hoạt động thực hành mô phỏng, nâng cao khả năng phản ứng.

NGUỒN LỰC CẦN THÊM ĐỂ XÂY DỰNG HÀNG RÀO VỮNG CHẮC

Ngành giáo dục cần đưa giáo dục an toàn số thành chuyên đề bắt buộc hằng năm, phối hợp cùng các bộ ngành và doanh nghiệp công nghệ để thiết kế tài liệu phù hợp với từng cấp học. Đặc biệt, tập trung vào các kiến thức cơ bản như kiểm tra tin giả, đặt mật khẩu mạnh, bảo vệ quyền riêng tư hay cảnh báo chuyển khoản bất thường.

Sự phối hợp chặt chẽ giữa ngân hàng, viễn thông, giáo dục sẽ giúp tạo thành hệ thống phòng thủ số vững chắc. Người dùng, đặc biệt là trẻ vị thành niên, cần được trang bị kiến thức để tự bảo vệ chính mình trong không gian mạng xuyên biên giới này.

Hành trình nâng cao ý thức phòng chống lừa đảo trong thời đại số phụ thuộc không chỉ ở công nghệ mà còn ở trí tuệ, lòng tin và khả năng tự trang bị kiến thức của mỗi người. Khi học sinh biết “nói không” với những lời mời đáng ngờ, phụ huynh biết kiểm chứng trước khi hành động, và nhà trường chủ động dạy kỹ năng số, chúng ta sẽ có một thế hệ vững vàng, tự tin bước vào kỷ nguyên số an toàn hơn.