GIẢI PHÁP CHỐNG NGẬP ĐÔ THỊ: BÀI HỌC TỪ CHUYÊN GIA ĐỨC VÀ THÁCH THỨC TẠI TP.HCM

Một người bạn của tôi, đang làm việc dài lâu về ô tô và môi trường tại Đức, đã mách nhỏ về một phương pháp hay ho để chống ngập nước đô thị. Tại Đức, các hộ gia đình được khuyến khích giảm bê tông hóa sân vườn, đặc biệt là trong việc xây dựng đường trong sân vào nhà. Thay vì đổ bê tông kín toàn bộ, họ chỉ đổ bê tông theo vệt bánh xe để tạo ra các khu vực thấm tự nhiên, qua đó giảm lượng nước mưa chảy tràn gây ngập. Chính phủ Đức còn đưa ra chính sách thuế ưu đãi hoặc giảm phí thoát nước mưa đối với phần diện tích không bị bê tông hóa, thúc đẩy các gia đình thiết kế sân vườn thân thiện môi trường.

Cụ thể, mỗi hộ phải trả phí khoảng 1,5 đến 2 euro mỗi mét vuông mỗi năm cho diện tích không thấm nước như bê tông hay mái nhà. Ngoài ra, họ còn nhận được hỗ trợ từ nhà nước khi xây bể chứa nước mưa dùng để tưới cây hoặc lau chùi. Những chính sách này nhằm khuyến khích sử dụng nước mưa, giảm lượng nước chảy tràn vào hệ thống cống thoát và hạn chế ngập lụt.

Nhiều quốc gia khác như Mỹ, Anh, Úc, Singapore và các nước châu Âu áp dụng các chính sách tương tự để kiểm soát bê tông hóa, nhằm hạn chế tình trạng ngập nước đô thị. Các quy định bắt buộc, khuyến khích hoặc hỗ trợ tài chính đều nhắm vào việc giảm diện tích bê tông và nâng cao tỷ lệ phần đất thấm tự nhiên. Thậm chí, nhiều quốc gia còn yêu cầu các dự án nhà ở dân lập dành tối thiểu 20-30% diện tích cho mục đích này; bỏ qua việc bê tông hóa quá mức sẽ dễ bị từ chối cấp phép hoặc phạt nặng.

Trong khi đó, tại TP.HCM, tình hình lại hoàn toàn ngược lại. Chính sách hạn chế bê tông hóa gần như không tồn tại, đặc biệt là đối với nhà dân tự xây dựng hay nâng cấp. Đến năm 2006, nhà nước mới có quy định dành 20-30% diện tích đất cho các không gian thấm nước trong các dự án đô thị mới, còn các khu vực xây dựng trước đó vẫn tiếp tục bê tông hóa không kiểm soát. Hệ quả là hệ thống kênh rạch, hồ điều hòa tự nhiên bị san lấp, thu hẹp hoặc biến mất hoàn toàn trong nhiều khu vực.

Hệ thống thoát nước của TP đã bị xây dựng từ thời Pháp thuộc, đến nay vẫn trong tình trạng lạc hậu, chắp vá và không đáp ứng kịp tốc độ gia tăng dân số và phát triển đô thị. Từ năm 1975, hơn 100 kênh rạch đã bị lấp hoặc thu hẹp, nhiều hồ tự nhiên cũng mất tích. Điều này khiến khả năng giữ nước của hệ thống suy giảm rõ rệt, dẫn tới tình trạng ngập nặng hơn trong những cơn mưa lớn.

Nguyên nhân khác dẫn đến ngập là khai thác nước ngầm quá mức, gây sụt lún đất. Từ những năm 1990, các khu vực trung tâm thường xuyên sụt lún 2-3 cm mỗi năm, có nơi tới 6-8 cm, làm mặt bằng xây dựng giảm xuống rõ rệt. Đến năm 2018, chính quyền đề ra mục tiêu giảm khai thác nước ngầm từ hơn 700.000 m3/ngày còn 100.000 m3/ngày vào 2025, nhưng đến đầu năm 2025, mục tiêu này đã phải điều chỉnh tăng lên 255.000 m3/ngày do khó kiểm soát và nhu cầu sử dụng.

Hệ thống thoát nước của TP cũng lạc hậu, không theo kịp tốc độ phát triển. Từ thời Pháp thuộc đến nay, dù đã đầu tư hàng chục ngàn tỷ đồng, hệ thống vẫn không thể đáp ứng lượng mưa ngày càng lớn và sự gia tăng dân số đột biến. Đặc biệt, tình trạng triều cường còn khiến ngập nặng thêm, khi mực nước biển dâng cao kết hợp mưa lớn làm thành phố chìm trong biển nước trong những đợt triều cường cao điểm.

Tác hại của tình trạng ngập triền miên là rất nghiêm trọng. Nước ngập không chỉ gây thiệt hại kinh tế hàng chục tỉ USD mỗi năm, mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe người dân qua ô nhiễm, lây lan bệnh tật. Nước thải chưa xử lý, chứa độc tố và mầm bệnh tràn vào các vùng ngập làm tăng các bệnh da liễu, tiêu hóa đồng thời làm giảm khả năng sản xuất các mặt hàng rau sạch trong khu vực bị ngập.

Phương hướng giải quyết cần xem xét những chính sách của các quốc gia phát triển, như hạn chế bê tông hóa, khuyến khích tạo không gian thấm nước tự nhiên, cải thiện hệ thống thoát nước, khôi phục các hồ điều hòa và kiểm soát khai thác nước ngầm. Đây là những giải pháp mà TP.HCM cần mạnh mẽ áp dụng để giảm thiểu tác hại của ngập lụt, bảo vệ cộng đồng và phát triển bền vững trong tương lai.