CHIÊU THỨC TƯỞNG CŨ MÀ MỚI: CHỐNG LỪA ĐẢO TRONG THẾ GIỚI SỐ
Với những đường link nhận quà miễn phí, lời mời cộng tác online lương cao hay các chiêu thức giả mạo thân thiện hơn bao giờ hết, tội phạm mạng đang ngày càng tinh vi và ngụy trang các trò lừa đảo dưới lớp ngôn ngữ thân thiện, công nghệ hiện đại. Thực tế cho thấy, các vụ việc gần đây cảnh báo mức độ đáng lo ngại của tình trạng này, đặc biệt là đối tượng học sinh, sinh viên.
NHỮNG NGHỊCH CẢNH TRÊN MẠNG ĐANG GÂY GẶT LO
Nhiều học sinh trung học đã bị dụ dỗ tải các ứng dụng hỗ trợ học bổng, rồi dữ liệu cá nhân bị lấy mất. Có trường hợp sinh viên nhập dữ liệu làm việc kiếm thêm, chuyển tiền đặt cọc rồi mất trắng. Trong khi đó, phụ huynh dễ bị gọi điện giả danh công an, giáo viên yêu cầu xác minh học phí hoặc thông tin ngân hàng của con mình. Chỉ cần một cú nhấp chuột hay một cuộc gọi giả mạo cũng có thể mở đường cho các thiệt hại thật sự.
Theo Bộ Thông tin và Truyền thông cũ (nay là Bộ KH-CN), 73% người dùng Việt từng nhận tin nhắn hoặc cuộc gọi lừa đảo. Trong năm 2025, chỉ trong 9 tháng, đã có hàng ngàn vụ lừa đảo qua mạng, gần 40% nạn nhân dưới 25 tuổi, thiệt hại lên tới hơn 12 triệu USD. Thậm chí nhiều người trẻ còn thừa nhận họ không nghĩ mình dễ bị lừa, một phần vì chủ quan và thiếu cảnh giác.
Thủ đoạn của tội phạm mạng đã chuẩn hóa, như một ngành công nghiệp xuyên quốc gia.
Chúng chia sẻ dữ liệu, giả mạo danh tính, sử dụng công nghệ deepfake để dựng video giả, khiến người dùng tưởng rằng họ đang nói chuyện với người thân thật. Các vụ bắt cóc ảo qua điện thoại, gọi điện giả giọng con em và yêu cầu chuộc tiền ngày càng gia tăng ở khu vực Đông Nam Á.
HỌC SINH VÀ PHỤ HUYNH: DỄ TIN VÀ ÍT KIỂM CHỨNG
Lứa tuổi học sinh thường dễ bị lôi kéo bởi những nội dung bắt mắt, ít thẩm định. Trong khi đó, phụ huynh lại thường dễ tin vào các cuộc gọi từ cơ quan nhà nước hay tổ chức. Sự chủ quan này vô tình tạo ra kẽ hở cho kẻ xấu.
Các cảnh báo của cảnh sát Singapore từng nhấn mạnh rằng chỉ mất 5 giây click vào đường link giả, nhưng để khôi phục tài khoản, lấy lại danh dự có thể mất hàng tháng. Tại Mỹ, trong năm 2024, có tới 860.000 đơn tố giác về lừa đảo qua mạng, thiệt hại hơn 16,6 tỷ USD – mức cao nhất lịch sử.
CẦN COI GIÁO DỤC AN TOÀN SỐ NHƯ MỘT KỸ NĂNG SỐNG
Giải pháp không chỉ nằm ở công nghệ mà chủ yếu ở nhận thức. Nhà trường cần coi giáo dục an toàn số là một phần của kỹ năng sống, như dạy bơi trong thế giới ảo. Thay vì chỉ cảnh báo lý thuyết, nên mô phỏng các tình huống thực tế như các tin tuyển dụng giả, tin nhắn mượn tiền hay các cuộc gọi deepfake để học sinh trải nghiệm trực tiếp và nhớ lâu.
Công ước Hà Nội: HỢP TÁC TOÀN CẦU VỀ CHỐNG TỘI PHẠM MẠNG
Ngày 24.12.2024, Công ước Hà Nội do Liên Hợp Quốc thông qua đã mở ra cánh cửa cho hợp tác toàn cầu trong lĩnh vực chống tội phạm mạng. Công ước gồm 9 chương, 71 điều, quy định các nguyên tắc dẫn độ, thu hồi tài sản, chia sẻ dữ liệu và hỗ trợ kỹ thuật quốc tế. Sự kiện ký kết tại Hà Nội trong tháng 10 với gần 100 quốc gia và tổ chức quốc tế thể hiện cam kết toàn cầu về bảo vệ quyền con người trong không gian số.
Chính từ các chính sách quốc tế tới hành động tại gia đình và trường học mới chính là mấu chốt trong phòng chống lừa đảo. Khi phụ huynh chuyển từ cấm đoán sang đối thoại, hướng dẫn con cách phản ứng khi gặp các tình huống nguy hiểm trên mạng; khi nhà trường tích hợp dạy kỹ năng số vào chương trình chính khóa sẽ hình thành thế hệ trẻ cảnh giác, chủ động bảo vệ chính mình.
TRẢI NGHIỆM “THẬT” – GIÁO DỤC BỀN VỮNG
Một số mô hình tiêu biểu của các quốc gia như Hàn Quốc, Pháp hay các nước châu Âu đã xây dựng chương trình giáo dục năng lực số, dạy trẻ cách phân biệt tin thật, tin giả, nhận diện đường link độc hại, kiểm tra nguồn tin. Ở Hàn Quốc, từ lớp 3, học sinh đã được đào tạo kỹ năng xác minh thông tin và phân tích nguồn gốc. Họ thực hành nhập vai kiểm chứng để nhận biết các bài viết, video giả.
Pháp đưa chương trình EMI – Giúp học sinh tiểu học biết cách kiểm chứng thông tin – vào hệ thống giáo dục từ năm 2015. Nhiều nước châu Âu xem năng lực số an toàn là chỉ số công dân, trong đó kỹ năng kiểm chứng thông tin là yếu tố then chốt để nâng cao ý thức bảo vệ cá nhân và cộng đồng.
TẠI VIỆT NAM: ĐIỀU CHƯA ĐẠT ĐẾN CỬA
Hiện tại, việc giáo dục kỹ năng số ở Việt Nam vẫn còn mang tính tự phát, chưa đạt thành chương trình chính thức. Một số trường lớn ở TP.HCM, Hà Nội hay Đà Nẵng đã tổ chức các chuyên đề phòng chống lừa đảo, nhưng chủ yếu mang tính tuyên truyền ngắn hạn. Trong khi đó, các luật như Luật Giáo dục 2019 hay Chương trình Giáo dục phổ thông 2018 mở ra cơ hội tích hợp kỹ năng sống và công dân số vào các môn học như tin học, giáo dục công dân hay hoạt động trải nghiệm.
Điều còn thiếu là một khung kỹ năng số rõ ràng, thống nhất để học sinh có thể nhận diện tin giả, kiểm tra nguồn tin, bảo mật tài khoản và hiểu về quyền riêng tư dữ liệu. Khi học sinh biết kiểm tra đường link, đọc địa chỉ email hay nhận thức rõ rủi ro chia sẻ hình ảnh, các trò lừa đảo qua mạng sẽ ít cơ hội xuất hiện hơn.
GIÁO DỤC AN TOÀN SỐ: CHIẾN DỊCH BẮT BUỘC HÀNG NĂM
Ngành giáo dục hoàn toàn có thể bắt đầu triển khai các chuyên đề bắt buộc hàng năm, giống như các chương trình phòng cháy chữa cháy hay phòng chống xâm hại. Các sở giáo dục địa phương phối hợp cùng Bộ Công an, Bộ KH-CN và các doanh nghiệp công nghệ có thể thiết kế tài liệu đơn giản, dễ hiểu, minh họa bằng các tình huống thực tế phù hợp từng cấp lớp.
Điều này không chỉ giúp chống lừa đảo mà còn xây dựng ý thức phòng vệ số cho thế hệ trẻ. Khi một lớp học được trang bị kiến thức phù hợp, đó chính là lớp tường thành vững chắc giúp xã hội tránh khỏi các hình thức lừa đảo tinh vi trong không gian mạng.
Chừng nào các em học sinh, phụ huynh, thầy cô cùng chung tay nâng cao ý thức và kỹ năng cảnh giác, chiến dịch chống lừa đảo mới thực sự hiệu quả. Vũ khí mạnh nhất trong cuộc chiến này không phải là tường lửa, mà chính là trí tuệ và lòng tin đúng chỗ.